وبینار بین‌المللی «حج، قرآن‌محوری و همدلی با غزه»با حضور محمدعلی آذرشب، استاد تمام دانشگاه تهران  برگزار شد. متن کامل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانیم:

فلسفه حج به عنوان یک فرمان الهی و دستور قرآنی چیست؟

کل برنامه‌های اسلام یک فلسفه و هدف دارد و آن عبارت از احیا است؛ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ» و ما باید حج را با این دید نگاه کنیم که برنامه‌ها و مناسک آن هر کدام برای احیا است. حال باید دید معنای احیا چیست؟ و اینکه این مناسک چه کاری را برای احیای جهان اسلام انجام می‌دهد؟

این برای جامعه اسلامی ما که مشکل بزرگ آن رکود، خمود، خاموشی و عدم حرکت به سوی تکامل است، بسیار مهم است. اگر به این دید به اسلام و عبادات اسلامی نگاه کنیم جامعه اسلامی را به سمت حرکت تکاملی سوق خواهیم داد. خوشبختانه اکنون برخی از تفاسیر قرآن به این جهت حرکت می‌کنند که قرآن را با دید احیاگری و تمدن‌سازی تفسیر می‌کنند و این مسئله به نظر می‌رسد متناسب با هدف قرآن و نیاز شدید جهان امروز است. 

تمدن‌سازی بدون احیا به وجود نمی‌آید

تمدن‌سازی بدون احیا امکان ندارد و احیا مقدمه تمدن‌سازی است. در قرن پنجم هجری شخصی به نام قاضی صاعد اندلسی کتابی به نام «التعریف بطبقات الامم» دارد و در فصلی می‌گوید «چرا مسلمان پیشرفت کردند ولی فرنگیان عقب افتادند» اما در قرن بیستم فیلسوف و تاریخ‌نگار عرب دیگری می‌گوید «چقدر مسلمانان عقب افتادند و دیگران پیشرفت کردند». این نشان می‌دهد جهان اسلام در سراشیبی افتاد که متناسب با اهداف و تعالیم اسلام نیست. 

جهان اسلام باید همیشه در حال تکامل و احیا باشد و دید احیاگری به حج یکی از مسائلی است که باید به آن توجه کنیم. طواف این است که بر محور خدا، نه خداساختگان بشری، حرکت می‌کنیم. طواف حرکت به سمت آرمان مطلق خداوند است.

آقای صدر نظرش این است که مثل الاعلی، اله و آرمان یکی است؛ «مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ». اله حرکت‌دهنده است اما حرکت‌دهنده مطلق نیست هرچند آدم تشنه فکر می‌کند این آب است. درحالی که اسلام و ادیان الهی به سمت اله مطلق و آرمان حق دعوت می‌کند و این آرمان همواره ظرفیتی دارد که انسان را به سمت بی‌نهایت حرکت می‌دهد و این طواف رمز مهم حج است.

همچنین سایر مناسک چون سعی بین صفا و مروه نیز با عطش هاجر شروع شد که او را به حرکت وادار کرد و سپس زمزم در نتیجه عطش و حرکت هاجر منفجر شد. این درسی برای ما است. جامعه امروز باید عطش معرفتی داشته باشد و به سمت تکامل و حرکت تکاملی برود. یعنی اول باید احساس عطش در جامعه ایجاد شود و خبرگزاری قرآنی می‌تواند عطش را با دیدگاه قرآنی در جامعه ایجاد کند.

جوانان کمتر احساس عطش معرفتی می‌کنند

متأسفانه امروز، جوانان کمتر احساس عطش معرفتی می‌کنند و اگر عطش ایجاد شد آن هنگام حرکت ایجاد می‌شود و زمزم به وجود می‌آید و فیض نامتعالی خداوند به ما نائل می‌شود. یکی از رموز مهم برائت از مشرکین، طرد است. یکی از مناسک حج سنگ زدن به شیطان رجیم به منظور طرد کردن است. یکی از مهمترین وظایف جامعه اسلامی این است که عوامل بازدارنده که آن را خاموش کرده است، طرد کند؛ خواه این عوامل فکری باشد یا فرهنگی، اقتصادی یا سیاسی. باید از این عوامل بازدارنده و سایر عواملی که بر آنها مسلط شده است، رجم و برائت کرد. این عوامل بازدارنده جوامع اسلامی را از حرکت و نوآوری بازداشته‌اند.

 سایر مناسک حج نیز به همین طریق نقش احیاگر دارند تا انسانها تمدن‌ساز باشند و جامعه‌ای ایجاد کنند که مایه افتخار مسلمان‌ها شود. ما در مقابل نسل آینده مسئول هستیم فلذا باید الگویی به آنها ارائه دهیم که افتخار کنند به اینکه اسلام، اسلامی پویا و حرکت‌دهنده و تمدن‌ساز است.  

 درباره برائت از مشرکین شاهد هستیم که لحن قرآن به صورت کلی و در سوره توبه شدید است. رکن برائت از مشرکین در حج را در مقوله احیا کجا قرار می‌دهید؟

به این آیه اشاره می‌کنم «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ» که به کل ناس و جوامع انسانی و جوامعی که می‌خواهند عوامل بازدارنده حرکت را کنار بزنند، مربوط می‌شود؛ علی الخصوص جوامع اسلامی. عوامل بازدارنده جوامع اسلامی زیاد است، یکی همان اله‌های ساختگی است که در وسط و میانه راه ایستاده‌اند و نمی‌خواهند جوامع اسلامی به حرکتشان ادامه دهند. اله‌های دروغین در مقابل حرکت جامعه اسلامی ایستاده‌اند. به نظر من این برائت الی الناس است و معتقدم مسئله برائت، صرفا برای حجاج نیست بلکه برای کل مسلمان و مستضعفان جهان است. چه خوب است که روز حج اکبر و عید اضحی، روز برائت از مشرکین در کل جهان اسلام باشد. درست است روز حج اکبر، برای این منظور اعلام شده است و سنت پیامبر(ص) نیز این گونه است اما این اعلام برای کل ناس است که باید از کل مشرکین و عوامل بازدارنده حرکتشان به سمت تکامل و تمدن انسان‌ساز، اعلام برائت کنند.

مسئله برائت نباید به حجاج بیت الله محدود شود

اولاً ما باید معنای وسیع برائت را در نظر بگیرم و ثانیا مسئله برائت نباید به حجاج بیت الله محدود شود و چه خوب است روز حج اکبر و عید قربان کل جهان اسلام به سمت اعلام برائت از مشرکین حرکت کنند. امروز اعلام برائت به این معنا نیست که صرفا بگوییم برائت می‌کنیم بلکه باید آنها را محکوم کنیم و مرگ بر آنها بگوییم که این همان برائت است. 

ببینید امروز این برائت در دانشگاه‌ها و در میان دانشجویان و استادان دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی دیده می‌شود و چه خوب است بین جهان اسلام و کل بشریت برای برائت از عوامل ظلم، ستم، کشتار هماهنگی شود. مردم جهان نه تنها جهان اسلام باید از عوامل آمریکایی و صهیونیستی که امروزی مردم غزه را عبث و خرد می‌کنند اعلام برائت کنند و امسال به جا است که یک برائت انسانی و کلی و بشری در سطح اروپا و آمریکا و جهان اسلام و ... رخ دهد و در روز عید قربان از مشرکین و از کل عوامل بازدارنده حرکت آنها به سمت تکامل و انسانیت، اعلام برائت شود.

درباره معنای دقیق برائت توضیح بفرمایید. 

برائت به زبان نیست بلکه به محکوم کردن این حرکت است. باید دو حرکت در جهان اسلام جا بی‌افتد؛ اعلام برائت از مشرکین نه فقط در روز حج اکبر که روز اعلام آن است بلکه باید در طول سال این جریان ادامه پیدا کند. معنای اعلام برائت این است که ما برنامه‌ شما را قبول نداریم و زیر بار حرف شما نمی‌رویم و دنبال برنامه تکامل الهی هستیم و شما ضد بشریت حرکت می‌کنید. 

دیگر اینکه برائت باید از درون شروع شود تا از کل این عوامل بازدارنده انسان‌ها جلوگیری شود. باید تغییر محتوای داخلی باشد. «إِنَّ اللهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ». به نظر می‌رسد خبرگزاری قرآن در این زمینه مسئولیت بزرگی دارد که چگونه مسئله برائت را درون انسان‌ها به وجود بیاورد و آنها را نسبت به عوامل بازدارنده به حرکت تعالی آگاه کند. 

مشرکین شامل مسلمانان وابسته به قدرت‌های بزرگ و قدرت‌های مسلط بر جهان نیز می‌شود و آنها هم از عوامل بازدارنده هستند و باید از آنها برائت شود. از سوی دیگر برائت از مسائل فرهنگی داخلی است. یعنی فرهنگ انسان‌ها باید فرهنگ نپذیرفتن این عوامل بازدارنده باشد.

 پس برائت را می‌توان مرز اهل ایمان و کفر و یا توحید و شرک دانست؟

بله، مرز کاملا مشخص است. برائت از مشرکین در برابر کسانی که آنها را طرد می‌کنند و برائت از همراهان مشرکین با شیطان و عوامل بازدارنده از حرکت به سمت تعالی. 

درباره تعدی و اجحاف قدرت‌های بزرگ در مسئله فلسطین و زخم عمیق غزه بگویید، در برابر جنگ نابرابر هشت ماه رژیم صهیونیسیتی در غزه، رویکرد قرآن در مواجهه با این جریان‌ چیست؟

مسئله غزه به ما نشان داد آنچه قرآن درباره تاریخ قوم یهود گفته است کاملا مشخص است؛ «إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ» مردم یهود، پیامبرانشان را کشتند و مشکلاتی در مقابل پیامبران ایجاد کردند و جنگ‌هایی را در تاریخ به راه انداختند.  مشخص است که آنها آدم‌کش و خوانخوار هستند و رحمی در وجودشان نسبت به انسان‌ها نیست و جز خودشان، دیگران را انسان تلقی نمی‌کنند. آنها معتقدند اهل غزه انسان و بشر نیستند این یعنی آنچه که قرآن درباره این قوم گفته است، مشخص شد.

از سوی دیگر رژیم صهیونیستی از عدم اتحاد مسلمین استفاده کرده و می‌کند. اگر مسلمانان متحد و دارای وحدت کلمه بوند، قطعا صهیونیست‌ها نمی‌توانستند این جنایات را مرتکب شوند. یعنی آنها پیش از جریان غزه، سعی کردند تا تخم نفاق را بکارند و سپس عادی‌سازی روبط را با جهان اسلام آغاز کنند.  

یکی از اهداف مسئله حج، وحدت کلمه است. کلمه توحید در حج مشخص است. کل مناسک حج، توحید است اما در کنار توحید، وحدت کلمه وجود دارد. توحید کلمه و وحدت کلمه یکی از پیام‌های حج است. حج خواستگاه وحدت کلمه در کل جهان است و اگر جهان اسلام غفلت کنند و مردم به وحدت کلمه متوسل نشوند، ممکن است غزه در سایر مکان‌های جهان‌های اسلام به وجود بیاید.

مسئله غزه ما را به نیاز مبرم به وحدت کلمه آگاه کرده است. حج می‌تواند این وحدت کلمه را ایجاد کند یعنی حجاج به عنوان نمونه و بخشی از جهان اسلام باید به گونه‌ای از حج بهره‌برداری کنند که فواصل مذهبی، طایفی، قومی و منطقه‌ای از بین برود و حجاج در عرصه حج با هم تفاهم و تعارف کنند «جَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا» این تعارف باید در حج صورت گیرد که اگر این امر انجام شد واقعا می‌تواند در کل جهان اسلام کارساز باشد.

مبادله معرفتی در حج صورت گیرد

بخشی از مشکلات جهان اسلام به عدم وجود مبادله معرفتی است اگر مبادله معرفتی در حج صورت گیرد همانطور که معلمان احیاگر حج به این موضوع بسیار تأکید می‌کنند، بسیاری از مسائل جهان اسلام حل می‌شود.

اگر این تعارف صورت می‌گرفت مسئله غزه و امثال آن به وجود نمی‌آمد و اگر این تعارف انجام نشود ممکن است غزه‌های دیگری در جهان اسلام به وجود آید و این زنگ خطر است که صهیونیست‌ها در سایر نقاط جهان اسلام وارد شوند و همین نسل‌کشی و نابودی را ایجاد کنند. بنابراین مسئله وحدت کلمه موضوع مهمی است که باید در حج ایجاد شود تا از فاجعه غزه و امثال آن جلوگیری کند. 

از درس‌های مهم در غزه این است که اگر دقت کنید به حوادث و اتفاقات غزه می‌بیند هدف این نیست که رژیم صهیونیستی اسراء را آزاد کنند و یا حماس را از بین ببرد بلکه هدف ذلیل کردن مسلمانان است. رژیم صهیونیستی در منطقه برای ذلیل کردن مسلمانان به وجود آمده‌ است. ذلت به معنای مرگ است، همانطور که اباعبدالله الحسین(ع) فرمودند «هَیهَاتَ مِنَّا الذِّلَّة» و ایشان با قیام عاشورا نشان دادند که محال است تن به ذلت دهند بنابراین هر حاجی باید با انجام هر کدام از مناسک حج، احساس عزت کند و طی ارتباط با سلسله انبیا از ابراهیم (ع) و پیغمبر اسلام (ص)، بر عزت او افزوده شود. 

به گفته فرانسیس فوکویاما، نظریه‌پرداز آمریکایی، یکی از عوامل حرکت‌دهنده تاریخ تیموس است؛ یعنی مقابل این واژه در زبان فارسی و عربی جز عزت نیست و اگر انسان‌ها عزیز نباشند عقب‌ماندگی رخ می‌دهد. حج می‌تواند عزت در میان حجاح بیت‌الله الحرام و سپس در میان سایر جهان اسلام به وجود بیاورد چرا که حج جمع شدن در زمان واحد، مکان واحد و حرکت در جهت واحد با مناسک واحد و مشخص است.

یکی از دستاوردهای مهم حج، عزت‌آفرینی در مسلمانان و کل جهان اسلام است اما عکس آن، همان عوامل بازدارنده و ذلتی است که دشمنان جهان اسلام دنبال آن هستند تا در جهان اسلام ایجاد کنند. یک نفر یهودی اگر در خاک لبنان و فلسطین کشته شود، رژیم صهیونیستی سعی می‌کند جسد این شخص را پس بگیرد برای اینکه می‌خواهد بگوید آدم‌های ما عزت دارند و بعضا می‌بینید همین جسد صهیونیستی با چند صد نفر از زندانی‌ها و اسیران فلسطینی در زندان‌های این رژیم مبادله می‌شود برای اینکه می‌خواهند بگویند شما ذلیل و ما عزیز هستیم.

اگر مسئله عزت و ذلت را در رسانه‌های آمریکایی و صهیونیستی دنبال کنید می‌بینید دنبال این هستند که بگویند مسلمانان ذلیل هستند و عزتی در میان آنها وجود ندارد حتی در فیلم‌ها می‌بینید که از جهان اسلام کشتار و خرابی و فتنه به تصویر می‌کشند و از سودان خیلی صحبت می‌کنند تا بگویند مسلمانان اینگونه ذلیل هستند یا کشتار مردم در شمال سوریه را نشان می‌دهند به خاطر اینکه می‌خواهند بگویند مسلمانان عزت ندارند، حال آنکه «وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ».

مسئله عزت از کیلدواژه‌های مهمی است که ایکنا باید روی آن کار کند تا روحیه عزت در مسلمانان ایجاد شود و شگردهای دشمنان برای ذلیل کردن مسلمان در عرصه‌های مختلف تبلیغاتی و فرهنگی نشان داده شود. همچنین درباره اینکه چگونه حضرت زینب(س) و حضرت زین‌العابدین(ع) و سایر اهل‌بیت(ع) و در عصر حاضر امام خمینی(ره) و سایر احیاگران برای ایجاد عزت در جهان اسلام سعی کردند، گفته شود و از سوی دیگر درباره اقدامات صهیونیست‌ها از هنگامی که وارد جهان اسلام شدند و در پی ذلیل کردن مسلمانان و از بین بردن جهان اسلام و سپس عادی‌سازی روابط با مسلمانان برآمدند، گفته شود.

یادآور می‌شود، عزمی عبدالحمید؛ رئیس دبیرخانه شورای سازمان‌های اسلامی مالزی، شیخ غازی حنینه؛ رئیس مجمع علمای مسلمان لبنان، قدیر آکاراس، رئیس اتحادیه علمای اهل بیت(ع) ترکیه و جان آندرو مورو؛ اسلام‌شناس و تازه‌مسلمان کانادایی سخنرانان حاضر در این وبینار بودند.